فروشگاه معماری آرتی زون

پاورپوینت طاق و گنبد در معماری

مقدمه :

طاق و گنبد :

به دلیل کمبود چوب در فلات مرکزی ایران، جهت پوشش سقف، از خشت و آجر استفاده می شده که به صورت طاق یا گنبد این عمل صورت می گرفته است. فرق عمده طاق و گنبد در این است که طاق مانند یک نیم استوانه است، یعنی قوسی که در مسیر یک خط ادامه یافته و گنبد یک نیمکره است؛ بدین معنی که قوس، حول یک نقطه در محیط خود، دوران داده شده است. البته این یک توصیف کلی است و فرم همه طاق ها و گنبد ها، مطابق تعاریف فوق نمی باشد.

بنا بر تقسیم بندی استاد محمد کریم پیرنیا، چهار نوع طاق قوسی وجود دارد که به اختصار توضیح داده می شود:

1. طاق آهنگ

طاق آهنگ مانند یک نیم استوانه است که با مصالح بنّایی اجرا می شود و بر روی دو دیوار باربر و دیوار انتهای قوس قرار می گیرد. معروف ترین و بزرگترین طاق از این نوع، طاق کسری در تیسفون با 30 متر ارتفاع و 25 متر دهانه قوس است.

2. طاق چهاربخش

هرگاه دو طاق آهنگ، یکدیگر را به طور قایم قطع کنند، از تقاطع آنها، یک طاق چهار بخش تشکیل می شود؛ مانند طاق شبستان غربی مسجد جمعه اصفهان

3. طاق و تویزه

طاق و تویزه مانند یک نیم استوانه آجری یا خشتی است که دنده های قوسی شکلی در داخل طاق، به نام تویزه وجود دارد و بار سقف را این تویزه ها به دیوار زیرین انتقال می دهند

4. طاق کلنبو

جهت اجرای طاق کلنبه، ابتدا چهار تویزه بر روی چهار پایه طاق می زنند و سپس بین تویزه ها را با خشت و آجر پر می کنند.

انواع گنبد

بنا بر تقسیم بندی استاد پیرنیا، گنبد نیز از لحاظ فرم به چهار گروه تقسیم می شود:

1. گنبد نار (گنبد پیازی ، نیم کره)

این نوع گنبد، رایج ترین نوع گنبد در ایران است. فرم این نوع گنبد، کروی است و پوشش اصلی سقف اکثر مساجد مهم ایران نظیر مسجد جمعه، مسجد امام و مسجد الله وردی خان در اصفهان و مسجد جامع یزد و مسجد و مدرسه آقا در کاشان می باشد. گنبد این مساجد به صورت دو پوسته است، یعنی در واقع دو گنبد بر روی هم اجرا شده است

2. گنبد رک

گنبد رک صورت هرمی و یا مخروطی است و غالباً بر روی یک پایه استوانه ای و یا منشوری قرار می گیرد. معروفترین این نوع، گنبد قابوس در شهری به همین نام در استان مازندران است که آرامگاه شمس المعالی، قابوس بن وشمگیر آل زیار است و از بهترین نمونه های معماری قرن چهارم هجری قمری محسوب می شود.
از این نوع گنبد، جهت مقابر سلاطین و امرای دوره سلجوقی نیز بسیار استفاده شده استگنبد رک در کرانه دریای خزر بسیار مورد استفاده قرار گرفته و می توان بیان نمود که در این کرانه، بیش از سایر مناطق ایران گنبد رک وجود دارد.
دلیل آن اولاً به این خاطر است که این گنبد از لحاظ اقلیمی، بهتر از گنبد ها نار برای این منطقه است؛ زیرا نزولات جوی را سریعتر و بهتر از گنبد نار از ساختمان دور می کند و در ثانی شباهت زیادی به بام های شیبدار اهالی منطقه دارد.
در این کناره، این نوع گنبد را با خرپای چوبی و پوشش کاشی، سفال و یا تخته لت احداث می کنند.اگر مصالح گنبد رک آجری باشد، غالباً گنبد را دوپوسته اجرا می کنند تا مقیاس زیر گنبد، متناسب باشد و از لحاظ سازه ای نیز از استحکام بیشتری برخوردار باشد

3. گنبد خرپشته

نوع سوم گنبد ها، گنبد خر پشته است که مانند گنبد رک، هرمی است منتهی سطوح جانبی هرم در این نوع گنبد، با هم برابر نیستند. مثال خوب آن، گنبد مشهد میر بزرگ در آمل است که مربوط به دوره شاه عباس اول صفوی می باشد.

4. گنبد اورچین

گنبد اورچین شبیه گنبد رک، مخروطی است ولی روی آن پلکانی می باشد. این گنبد به نام های گنبد پلکانی و یا مضرس و در انگلیسی به نام «Pineapple Dome» یا گنبد آناناس خوانده می شود. نگارنده شبیه این گنبد را در هیچ مکانی و هیچ کتابی بجز در ایران و عراق ندیده است.
در ایران نیز فقط محدود به چنوب غربی کشور است که تعداد آنها زیاد نیست و لذا منحصر به فرد می باشند.معروفترین این نوع گنبد، متعلق به مقبره دانیال نبی در شوش است.
از دیگر ابنیه ای که دارای گنبد اورچین هستند، می توان از مقبره حضرت سربند و بقعه یعقوب لیث در دزفول، امامزاده عبد الله در شوشتر، امامزاده جعفر در بروجرد، امامزاده میر محمد در جزیره خارک، بقعه صلاح الدین محمد در آبدانان از استان ایلام و همچنین گنبد سلطان زبیده و مزار شیخ عمر سهروردی در بغداد نام برد.

انواع قوس:

.1قوس تیزه دار(جناغی) : قوس هایی که نوک آنها تیز است .

.2قوس مازه دار:قوس هایی که نوک آنها تیز نیست .

گنبد خاگی:

گنبدی که از دوران قوس بیز کند بوجود آید . مانند گنبد تاج الملک مسجد جامع اصفهانگنبد کمبیزه : گنبدی که قاعده اش به جای دایره بیضی باشد. مانند مسجد حاج رجبعلی در تهران ، امامزاده زید ورامین ، امامزاده عبدالله و امامزاده عبیدالله دماوند

علت دو پوسته بودن گنبد:

...

به دلیل کمبود چوب در فلات مرکزی ایران، جهت پوشش سقف، از خشت و آجر استفاده می شده که به صورت طاق یا گنبد این عمل صورت می گرفته است. فرق عمده طاق و گنبد در این است که طاق مانند یک نیم استوانه است، یعنی قوسی که در مسیر یک خط ادامه یافته و گنبد یک نیمکره است؛ بدین معنی که قوس، حول یک نقطه در محیط خود، دوران داده شده است. البته این یک توصیف کلی است و فرم همه طاق ها و گنبد ها، مطابق تعاریف فوق نمی باشد.